بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحیمِ
اَلحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العَالَمینَ وَ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ عَلَی خَیرِ خَلقِهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَی عِترَتِهِ الطَّاهرِینَ وَ اللَّعنُ الدَّائِمُ عَلَی أَعدَائِهِم أَجمَعینَ إِلَی لِقَاءِ یَومِ الدِّینِ آَمِینَ یَا رَبَّ العَالَمینَ
بحثی را که در جلسات گذشته آغاز کردیم و امشب نیز فرازی از آن را بیان می‌کنیم، بحث مهمی است تحت عنوان بیان علائم و نشانه‌های فرد مؤمن از نگاه پیامبر. از دیدگاه پیامبر بحث می‌کنیم چون خود پیامبر، اولین مؤمن است: ﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ﴾.
اهمیت این بحث را به استناد آیات قرآن بیان کردیم. خداوند علی اعلی در آیه 136 از سوره مبارکه نساء می‌فرماید: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ﴾ یعنی: ای کسانی که ایمان آوردید؛ ایمان بیاورید. این آیه حکایت از این معنا دارد که ایمانی که یک عده دارند، ایمان ظاهری و ادعایی است. قرآن به ایمان واقعی دعوت می‌کند.
از طرفی این نکته را بیان کردیم که طبق قرآن کریم، منافعی بر ایمان مترتب است از جمله اینکه دعای اهل ایمان مستجاب است. ما شرایط زمانی و شرایط مکانی دعا را رعایت می‌کنیم ولی مستجاب نمی‌شود. دلیلش این است که شرط روحی و روانی آن را محقق نمی‌کنیم یعنی ایمان را.
از دیگر سو، ایمان یک حقیقت دارد و یک ظاهر. باید علائم ایمان واقعی را بشناسیم. عرض کرده بودم که از دیدگاه رسول خدا، سه دسته نشانه در این رابطه وجود دارد. دسته اول، نشانه‌های مؤمن در تعامل با دیگران است که به آن می‌گویند اصول اجتماعیِ اهل ایمان. بخشی از این موارد را بیان کردیم.
یکی از علائم اهل ایمان این است که اهل عدل هستند. «الْعَدْلُ زِينَةُ الْإِيمَانِ» یعنی: عدالت، زیور ایمان است. مؤمنین در همه زمینه‌ها عادل هستند حتی در ابراز علاقه به فرزندانشان. پیغمبر فرموده‌اند: میان فرزندانتان در ابراز علاقه تفاوت نگذارید. این، پایین‌ترین حد عدالت است. بالاترین حد آن، عدالت در قضاوت است.
یکی دیگر از این اصول، این است که مؤمن، اهل مواسات است. یعنی همدرد جامعه است. رسول گرامی فرموده‌اند: «إِنَّمَا المُؤمِنُونَ بِمَنزَلَةِ الجَسَدِ الوَاحِدِ. إِذَا إِشتَكَى مِنهُ عُضوٌ وَاحِدٌ تَدَاعَى لَهُ سَائِرُ الجَسَدِ بِالحُمَّى وَ السَّهَرِ» یعنی: اهل ایمان مثل یک انسان هستند. اگر یک عضو درد بگیرد، سایر اعضای بدن با تب و بی خوابی با آن سر درد همصدا می‌شوند. یعنی اهل ایمان، آحاد جامعه را دوست دارد. این جمله که «مشکل تو مربوط به خود توست» از دهان اهل ایمان در نمی‌آید. اگر من می‌گویم اهل ایمان هستم، نباید نسبت به مشکلات موجود بی تفاوت باشم.
مهم‌ترین نوعِ مواسات، مواسات در مال است. رهبران آسمانی ما مواسات را اینطور می‌دانند: اگر کسی که صاحب منصب و اهل ثروت است، می‌خواهد با سایر جامعه، مواسات مالی داشته باشد، باید اینطور باشد: «دِرهَمٌ لَکَ وَ دِرهَمٌ لَهُ» یعنی : یک درهم از پولی که داری برای توست و یک درهم برای دیگران. اگر این نحوه از مواسات وجود داشته باشد، هرگز در جامعه اسلامی اختلاف طبقاتی دیده نمی‌شود. ما انفاق داریم؛ ولی انفاقمان به شکل مواسات نیست. در مورد مواسات مالی باید دو نکته را بگویم:
نکته اول: راوی خدمت حضرت امام باقر علیه السلام رسید. حضرت از او سؤال کرد: شما در مواسات با دیگران چطور هستید؟ راوی گفت: به بهترین شکل موجود رفتار می‌کنیم. حضرت از او سؤال می‌کند: یعنی اگر کسی از اهل ایمان محتاج شود، سراغ دخل برادر ایمانی‌اش می‌رود و بدون اینکه کسی با او تندی کند، به اندازه نیازش برمی‌دارد؟ گفت: نخیر. حضرت فرمود: اگر این کار را می‌کردید، هرگز در جامعه شما احتیاج پیدا نمی‌شد.
نکته دوم: راوی خدمت امام صادق می‌رسد. حضرت از او سؤال می‌کند: شما در مواسات با هم چگونه هستید؟ راوی گفت: به بهترین شکل با هم مواسات داریم. حضرت همان سؤال را پرسیدند که امام باقر پرسیده بودند: وقتی کارد به استخوان برادر دینی‌ات می‌رسد، برای رفع احتیاج به خانه شما می‌رود و شما منزل نیستید و او به اهل و عیالتان می‌گویند: صندوق مالی فلانی را بیاورید. آنها هم می‌آورند و صندوق را باز می‌کنند و او هم به اندازه نیازش برمی‌دارد و کسی ابراز ناراحتی نمی‌کند؟ گفت: نه. اینطور نیستیم. حضرت فرمود: ما اینطور دوست داریم.
خصوصیت دیگر این است که مؤمنین، مترصّد دفاع از جوامع اسلامی هستند. یعنی اگر در جایی از جوامع اسلامی، ظلمی صورت گرفت، مؤمنان به کمک می‌آیند. «الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ تَتَكَافَى دِمَاؤُهُمْ وَ هُمْ يَدٌ عَلَى مَنْ سِوَاهُمْ يَسْعَى بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ» یعنی: مؤمنان برادر هستند. در خون با هم برابر هستند. در مقابل دیگران یکدست هستند.
تا اینجا در رابطه با ویژگی‌ها و خصائص اجتماعی اهل ایمان صحبت کردیم. اکنون راجع به خصائص فردی صحبت می‌کنیم.
خصیصه اول اهل ایمان این است که اهل تلاش در عمل هستند. دو نوع عمل وجود دارد. پیغمبر فرموده است: «تَجِدُ المُؤمِنَ یَجتَهِدُ فِیمَا یُطِیقُ مُتَلَهِّفاً عَلَی مَا لَا یُطِیقُ» یعنی: مؤمن را می‌بینی که در کارهایی که در توان اوست، تلاش می‌کند و برای کارهایی که در توان او نیست، مشتاق است. یعنی در نیّتش هم خیرخواه دیگران است. مثلاً وقتی نمی‌تواند یتیمی را تحت پوشش قرار بدهد، با خودش می‌گوید: کاش توانش را داشتم.
اهل ایمان، کم‌خرج و کم‌هزینه هستند. «الْمُؤْمِنُ يَسِيرُ الْمَئُونَةِ». پیغمبر فرموده است: اگر در سفره، نان بود و تو به دنبال غذای دیگری بودی، جفاکار هستی.
مؤمن، حسن خلق دارد. «اَلمُؤمِنُ حَسَنُ الخُلقِ» و نیز می‌فرمایند: «أَحَبُّ عِبَادِ اللهِ إِلَى اللهِ أَحسَنُهُم خُلقاً» یعنی: محبوب‌ترینِ انسان‌ها نزد خداوند، خوش‌اخلاق‌ترین آنهاست. در حدیث دیگر فرموده‌اند: «یُنَالُ بِحُسْنِ الْخُلُقِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ وَ هُوَ رَاقِدٌ عَلَی فِرَاشِهِ» یعنی: مؤمن به واسطه حسن خلق، روزه و نمازش را به عالی‌ترین درجات می‌رساند در حالیکه در بسترش خوابیده است. حسن خلق یعنی مجموعه‌ای از صفات که در تعامل با دیگران سبب مردم‌داری است.
پیامبر فرموده است: «إِنَّ لِلْمُؤْمِنِ أَرْبَعَ عَلَامَاتٍ وَجْهاً مُنْبَسِطاً وَ لِسَاناً لَطِيفاً وَ قَلْباً رَحِيماً وَ يَداً مُعْطِيَةً » یعنی: مؤمن چهار خصوصیت دارد: گشاده‌رو است. زبانش ملایم است. نسبت به دیگران مهربان است. دست و دل‌باز و اهل بخشش است.
اهل ایمان، اهل صبر و شکر هستند. پیامبر فرموده است: «الْإِيمَانُ نِصْفَانِ نِصْفٌ فِي الصَّبْرِ وَ نِصْفٌ فِي الشُّكْرِ» یعنی: ایمان، دو نیمه دارد. نیمی از آن در خویشتن‌داری است و نیمی دیگر در شکرگزاری. خداوند می‌فرماید: ﴿قَليلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ﴾ یعنی: تعداد کمی از بندگان من شکرگزار هستند. دلیلش این است که تعداد کمی از بندگان مؤمن هستند.
اهل ایمان، اهل مدارا هستند. «اَلمُؤمِنُ هَيِّنٌ لَيِّنٌ حَتَّى تَخُالُهُ مِن اللّيّنِ أَحمَقُ» یعنی: مؤمن مدارا می‌کند. رام است. آن قدر اهل مداراست که مردم فکر می‌کنند او نادان است.
مؤمنان، بزرگ‌منش هستند. «الْمُؤْمِنُ غِرٌّ كَرِيمٌ» یعنی: مؤمن، بزرگ‌منش و با کرامت است. اگر لغزشی از کسی سر زد و از مؤمن عذرخواهی کرد، او را می‌بخشد. امام مجتبی فرمود: اگر کسی در این گوش من به من بدی کند و در آن گوش از من عذرخواهی کند، او را می‌بخشم. مؤمن به کسی که خطا کرده است، فرصت می‌دهد تا بیاید و عذرخواهی کند.
مؤمنین اهل فطانت و هشیاری هستند. کسی سر آنها کلاه نمی‌گذارد. «اَلمُؤمِنُ کَیِّسٌ فَطِنٌ» یعنی: مؤمن، زیرک و باهوش است. در جنگ بدر شخصی به نام ابو غرّه جُمَحی اسیر شد. او را نزد پیامبر بردند. او شروع به التماس کرد و ترحم خواست. پیامبر فرمود: تو را می‌بخشم و نمی‌کُشم به شرط اینکه دیگر در جنگ با مسلمانان شرکت نکنی. او رفت، ولی باز هم در جنگ خندق علیه مسلمانان شرکت کرد. دوباره اسیر شد. او را نزد پیامبر بردند. التماس کرد. پیامبر او را نبخشید. به پیامبر گفت: «إِنِّي ذُو عَيْلَةٍ فَامْنُنْ عَلَيَّ» یعنی: من خانواده دارم. بر سر من منت بگذار و مرا آزاد کن. پیامبر فرمود: «أَمُنُّ عَلَيْكَ حَتَّى تَرْجِعَ إِلَى مَكَّةَ وَ تَقُولَ فِي نَادِي قُرَيْشٍ سَخِرْتُ بِمُحَمَّدٍ مَرَّتَيْنِ لَا يُلْسَعُ الْمُؤْمِنُ مِنْ جُحْرٍ مَرَّتَيْنِ» یعنی: تو را آزاد کنم تا به مکه بروی و دور هم بنشینید و بگویید من محمد را مسخره کردم؟ انسان مؤمن از یک سوراخ دو بار گزیده نمی‌شود. مؤمن باید زیرک باشد. در یک جا باید مهربانی کرد و یک جا باید به شدت ایستادگی کرد.
مؤمن اهل تؤبه است. پیامبر فرموده است: «إِنَّ الْمُؤْمِنَ مُفَتَّنٌ تَوَّابٌ» یعنی: مؤمن با گناه آزموده می-شود، ولی بلافاصله تؤبه می‌کند.
مؤمن اهل زهد است. زهد یعنی بی رغبتی به دنیا. اما پیامبر این بی رغبتی به دنیا را در دو جمله بیان فرموده‌اند: «اَلمُؤمِنُ یَعُدُّ نَفسَهُ ضَیفاً فِی بَیتِهِ وَ رُوحَهَ عَارِیَةً فِی بَدَنِهِ» یعنی: مؤمن خود را در خانه خود نیز مهمان می‌پندارد. یعنی به خانه خودش هم دل نمی‌بندد. سپس فرمود: و روحش را در بدنش عاریه‌ای می‌داند. یعنی هر لحظه منتظر است که روحش را بگیرند.
مؤمن، مهربان است. رسول الله فرموده است: «وَ أَمَّا عَلَامَةُ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ يَرْؤُفُ وَ يَفْهَمُ وَ يَسْتَحْيِي» یعنی: علامت مؤمن، این است که مهربان است و فهیم و اهل حیا.
در حدیث دیگری فرموده‌اند: برترین مردم کسانی هستند که آسان خرید و فروش می‌کنند. برخی در کل تهران می‌چرخند تا جنسی را پنجاه هزار تومان ارزان‌تر بخرند، ولی چه چیزی را در ازای آن می‌دهد؟ عمر را. عمر را می‌دهد که صد تومان ارزان‌تر بخرد.
پیامبر می‌فرماید: «أَلَا مَنْ كَانَ فِيهِ سِتُّ خِصَالٍ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ:...» یعنی: هر کس شش ویژگی داشته باشد، از اهل ایمان است:
1. «مَنْ صَدَقَ حَدِيثُهُ» یعنی: وقتی حرف می‌زند، راست می‌گوید.
2. «وَ أَنْجَزَ مَوْعُودَهُ» یعنی: وقتی وعده می‌دهد، وفا می‌کند.
3. «وَ أَدَّى أَمَانَتَهُ» یعنی: امانت را برمی‌گرداند.
4. «وَ بَرَّ وَالِدَيْهِ» یعنی: به پدر و مادرش نیکی می‌کند. نیکی به پدر و مادر این است که آنچه را دوست دارند پیش از اینکه به زبان بیاورند انجام بدهید. اگر به زبان آوردند و انجام دادید، احسان به پدر و مادر است.
5. «وَ وَصَلَ رَحِمَهُ» یعنی: مؤمن اهل صله رحم است. صله رحم یعنی ارتباط با خویش و قوم به قصد برطرف کردن مشکل آنها. ایمان در صله رحم، شرط نیست. فقط باید رحم باشند.
6. «وَ اسْتَغْفَرَ مِنْ ذَنْبِهِ» یعنی: از گناهش تؤبه می‌کند.
اگر کسی این شش خصلت را داشت «فَهُوَ مُؤْمِنٌ».
در حدیث آمده است: از رسول خدا سؤال کردیم: «بِمَ یُعرَفُ المُؤمِنُونَ» یعنی: مؤمنان با چه چیزی شناخته می‌شوند؟ حضرت فرمود: «بِوَقَارِه وَ لِینِ کَلَامِه وَ صِدقِ حَدِیثِه» یعنی: مؤمن وقار دارد. متواضعانه حرف می‌زند، نه با استحکام و تحکّم. محکم حرف می‌زند ولی تحکم ندارد. مؤمن راستگوست.