بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ
اَلحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمینَ وَ الصَّلاةُ وَ السَّلامُ عَلی خَیرِ خَلقِه مُحَمَّدٍ وَ عَلی عِترَتِهِ الطّاهِرینَ وَ اللَّعنُ الدائِمُ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعینَ مِنَ الآنَ إلی لِقاءِ یَومِ الدّینِ آمّینَ یا رَبَّ العالَمینَ
بنا شد که موانع رسیدن به حسنات صحبت کنیم؛ یعنی مصادیق سوء الخلق را بیان کنیم. سوء الخلق، ضد حسن الخلق است. به استناد روایت و حدیث نبوی، حسن خلق، عامل رسیدن به حسنات است. (يُبَدِّلُ اللهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ). اگر خداوند بخواهد سیئات را به حسنات تبدیل کند یک عامل می‌خواهد و عاملش حسن الخلق است. دلیلش را مطرح کردیم که چرا از سوء الخلق صحبت می‌کنیم. موانع رسیدن به حسنات است.
ما در تعریف حسن خلق گفتیم مجموعه‌ای از آداب و صفات و اخلاقیات است که در تعامل با دیگران مطرح می‌شود. در معاشرت با دیگران مطرح می‌شود که اگر رعایت شود موجب حسن رفتار است و می-گویند فلانی، خوش‌رفتار است. در تعامل با دیگران است. وقتی در تعامل با دیگران است صفتی مثل غیبت اگرچه مذموم است و اجتناب از آن واجب است؛ اما غیبت از مصادیق سوء خلق نیست. چون سوء خلق، اخلاقیات بدی است که در تعامل با دیگران اتفاق می‌افتد. غیبت پشت سر دیگران است و اصلاً در تعامل نیست. بنابراین گرچه غیبت، حرام است ولی سوء خلق نیست. منظور من این است که غیبت اشکالی ندارند. من نگفتم غیبت اشکالی ندارد. گفتم غیبت از مصادیق سوء خلق نیست. چون سوء خلق از آدابی است که در تعامل با دیگران مطرح می‌شود. غیبت، پشت سر دیگران است. اصلاً جرأت نمی‌کنیم مقابل خودش اشخاص بگوییم. پشت سرش می‌گوییم و اگر راه باز بود و خواستیم به حج برویم از او حلالیت می‌طلبیم. عموماً این کار را هم نمی‌کنیم. پس غیبت گرچه حرام است بی تردید؛ ولی از مصادیق سوء خلق نیست؛ چون سوء خلق، ضد حسن خلق است و حسن خلق از مجموعه صفاتی صحبت می‌کند که در تعامل با دیگران مطرح است.
تهمت هم همینطور است. تهمت هم حرام است. مذموم است؛ ولی از مصادیق سوء خلق نیست؛ چون شما تهمت را پشت سر اشخاص می‌گویید و در مقابل اشخاص نمی‌گویید. پس در تعامل با دیگران نیست. این مطلب را لازم بود بدانیم که برخی صفات ممکن است بد باشند؛ ولی هر بدی، سوء خلق نیست. این یک قاعده است.
نکته‌ای که هست این است که ما در سال گذشته از مصادیق سوء الخلق راجع به سب و فحاشی مفصلاً صحبت کردیم. حتی حکم سب در مجالس تبری را هم گفتیم که تبری، هویت تشیع است؛ اما آیا سب در اینجا جایز هست یا نیست را مطرح کردیم.
دومین خصیصه مذموم تحت عنوان سوء الخلق، شماتت است. شماتت در ترجمه فارسی، زخم زبان و سر کوفت و طعنه زدن به دیگران است. این معنای لغوی شماتت است. این هم از مصادیق سوء الخلق است. در اصطلاح دانشمندان علم اخلاق، شماتت یعنی اظهار خوشحالی در مصیبت دیگران. دوست شما گرفتار شده است. شما در این گرفتاری اظهار شادمانی می‌کنید. اولاً اینکه قلباً خوشحال هستید. ته دلتان قند آب می‌کنند. اهمیت اینکه او گرفتار شده است برای شما بیشتر است از اینکه دلار از هفت هزار تومان به هفتصد تومان برسد. این لذت قلبی را اظهار می‌کنید. یعنی می‌گویید: حقش بود. باید اینطور می‌شد. هر کسی با ما درافتاد ورافتاد. چشمش کور؛ می‌خواست اینطور زندگی نکند. این‌ها عبارت‌هایی است که مردم در این موقعیت‌ها می‌گویند. معتمد بازار بوده است. سال‌ها است که از مردم دستگیری می‌کرده است. الان ورشکست شده است. آدم محترم و معتبری است. پسرش بچه‌دار نمی‌شود. خانواده خوش‌نامی هستند. دخترشان را طلاق داده‌اند. تعدیل نیرو شده است. گرفتار مواد مخدر شده است و خلاصه از بلایا و مصیبت‌هایی که برای مردم پیش می‌آید لذت می‌برد و آن را اظهار می‌کند. اظهار شادی برای مصیبت دیگران را شماتت می‌گویند. می‌گوید می‌خواست اینطور زندگی نکند یا فلان کار را بکند. این شماتت است و حرامِ شرعی است و از موانع رسیدن به حسنات است.
بیان مبارک وجود نازنین حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام این است: طَعْنُ اللِّسَانِ أَمْضَى مِنْ جَرْحِ السِّنَانِ یعنی: شماتت و زخم زبان، دردناک‌تر و رنج‌آورتر از اثر نیزه است. نیزه به بدن انسان زنده می‌زنند. سوراخ می‌کنند. چقدر درد دارد؟ شماتتی که از زبان شما خارج شود دردآورتر از آن است.
اگر کسی از گرفتار شدن دیگران خوشحال شود و ته دلش قند آب کنند ولی آن را اظهار نکند، شماتت نیست؛ ولی این آدم، آدم خبیثی است. اگر می‌خواهید انسان خبیث را بشناسید با این نشانه است که ته دلش لذت می‌برد. چطور می‌فهمید ته دلش لذت برده است؟ از آنجا که ما مسؤول هستیم که نسبت به گرفتاری دیگران همدردی بکنیم. رفع گرفتاری بکنیم. نه اینکه خنثی باشیم و کنار بکشیم. کسی که خنثی باشد و در مصیبت دیگران کنار بکشد گرچه اظهار نمی‌کند؛ ولی یک خباثت باطنی دارد. خبث است. طینتش خراب است. اما اگر اظهار بکند شماتت است و از مصادیق سوء الخلق است.
حال باید دید شماتت از دیدگاه روایات چگونه است. احادیث صادره از رهبران آسمانی ما این پدیده مذموم را چگونه نگاه می‌کنند.
1.‌ اولین چیزی که می‌گویند این است که شخص شماتت‌کننده و آن کسی که اظهار شادی کرده است، خودش مصیبت دنیوی پیدا خواهد کرد و تردید در این معنا نیست. قَالَ رَسُولُ اللهِ: لَا تُظْهِرِ الشَّمَاتَةَ بِأَخِيكَ فَيَرْحَمَهُ اللهُ وَ يَبْتَلِيَكَ یعنی: شماتت را نسبت به برادر دینی اظهار نکن که خدا به آن شماتت‌شونده رحم و مهربانی می‌کند؛ اما تو مبتلا می‌شوی. چطور خدا به شماتت‌شونده رحم می‌کند؟ این مصیبتی که در زندگی او پیش آمد را یا کفاره گناهش قرار می‌دهند یا سبب ارتقاء مقامات معنوی. یعنی یک مصیبت برای او تبدیل به فرصت می‌شود. اما تو که نسبت به آن مصیبتی که کفاره گناه او یا عامل ارتقاء او بود اظهار خوشحالی کردی و شماتت کردی، گرفتار خواهی شد؛ یا به مثل همان مطلب یا به بدتر از آن مطلب یا به چیزی شبیه آن مطلب.
2.‌ تو مصیبت و بلا و ابتلاهای دیگران را در دنیا شماتت می‌کنی؛ چون تمام کر و فر ما دنیا است فقط. اگر دستمان برسد فقط دنیا است. یک عده‌ای در دنیا هم هیچ‌کاره هستند. اما در مقابل شماتتی که در دنیا می‌کنی اولاً خدا تو را شماتت خواهد کرد و ثانیاً شماتت تو در دنیا و آخرت خواهد بود. آیا کسی از پس خدا بر می‌آید؟ تو یک اظهار شادمانی کردی و با خدا طرف هستی. تو این کار را در دنیا کردی؛ ولی خدا در دنیا و آخرت تو را شماتت می‌کند. این یعنی اینکه این پدیده بسیار مذموم است. بسیار مذموم است. قَالَ الصَّادِقُ عَلَیهِ السَّلَامُ: مَنْ أَنَّبَ مُؤْمِناً أَنَّبَهُ اللهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ یعنی: کسی که مؤمنی را در دنیا ملامت کند خداوند او را در دنیا و آخرت سرزنش و ملامت خواهد کرد. ملامت می‌کند. اینکه ملامت خدا به چه شکلی است یعنی اینکه حتماً او را گرفتار خواهد کرد. این دومین بار منفی‌ای است که بر شماتت وجود دارد. شماتت‌کننده گرفتار می‌شود. شماتت‌کننده در دنیا و آخرت توسط خدا ملامت می‌شود.
3.‌ شماتت‌کننده هرگز بوی بهشت را استشمام نمی‌کند. نه اینکه بهشت نمی‌رود. اینکه هیچ. بوی بهشت را هم استشمام نمی‌کند. قَالَ رَسُولُ اللهِ: مَنْ طَعَنَ فِي مُؤْمِنٍ بِشَطْرِ كَلِمَةٍ حَرَّمَ اللهُ عَلَيْهِ رِيحَ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ رِيحَهَا لَيُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ یعنی: هر کسی به شخص مؤمنی حتی با کوچکترین کلمه طعنه بزند، خداوند استشمام بوی بهشت را هم بر او حرام می‌کند. با یک کلمه ناچیز این اتفاق می‌افتد. در مورد شخصی صحبت می‌کنند و می‌گویند فلانی ورشکست شد. شما وضویتان را گرفته‌اید و فقط یک نچ‌نچ می‌کنید. همین کافی است. همین که گفتید کافی است. متوجه شدید گفتم بعد از چه عملی؟ گفتم بعد از وضو گرفتن. این یعنی اینکه شما هم آدم خوبی هستید. اعمالتان پر است؛ ولی همان یک کلمه کار را خراب می‌کند. از استشمام بوی بهشت محروم می‌کند. برای همین است که من می‌گویم نماز خواندن خوب است؛ ولی پیش از آنکه نماز بخوانید اخلاقتان را درست کنید که با یک کلمه، تمام عبادتت را به باد ندهی. شیطان شش هزار سال عبادت را به یک کلمه به باد داد. گفت سجده نمی‌کنم. خدا هم به او فرمود: برو دنبال کارت. خدا به راحتی می‌گوید برو دنبال کارت.
4.‌ می‌گویند مؤمن اصلاً اهل طعنه و ملامت و شماتت نیست. یعنی از علائم ایمان شخص، این است که اهل شماتت نباشد، نه اینکه جای مهر داشته باشد و انگشتر و تسبیح به دستش باشد. در هیچ روایتی نیامده است که این‌ها را علامت اهل ایمان شمرده باشند. علامت اهل ایمان است که اهل ایمان، شماتت-کننده نیست. قَالَ رَسُولُ اللهِ: لَیسَ المُؤمِنُ بِطَعَّانٍ یعنی: مؤمن اهل طعنه زدن نیست. ملامت کردن و سرکوفت زدن و زخم زبان زدن ندارد.
5.‌ کسی که دیگران را شماتت می‌کند دچار مرگ بدی خواهد شد. قَالَ البَاقِرُ عَلَیهِ السَّلَامُ: مَا مِنْ إِنْسَانٍ يَطْعُنُ فِي عَيْنِ مُؤْمِنٍ إِلَّا مَاتَ بِشَرِّ مِيتَةٍ یعنی: کسی که در حضور دیگران ملامت و سرزنش کند به بدترین مرگ دچار می‌شود.
6.‌ اگر در حضور دیگران، کسی را ملامت کردید عاقبت به خیر نمی‌شوید. عاقبت به خیری، آن حقیقتی است که در لسان روایات به من و شما گفته‌اند از خدا بخواهید: اَللَّهُمَّ اجعَل عَوَاقِبَ اُمُورِنَا خَیراً یعنی: ما را عاقبت به خیر از دنیا ببر. کسی که زبان ملامت و شماتت دارد اهل عاقبت به خیری نخواهد بود. قَالَ البَاقِرُ عَلَیهِ السَّلَامُ: مَا مِنْ إِنْسَانٍ يَطْعُنُ فِي عَيْنِ مُؤْمِنٍ إِلّا كَانَ يَتَمَنَّى أَلَّا يَرْجِعَ إِلَى خَيْرٍ یعنی: کسی که در حضور دیگران طعنه می‌زد قطعاً عاقبت به خیر نمی‌شود اگرچه نماز و روزه و زیارت اربعین در پرونده‌اش باشد. تا اخلاق را درست نکنید هیچکدام این‌ها ما را بالا نمی‌برد برادرها. من مکرر عرض کرده‌ام که کربلا از این جهت که کربلا است نمی‌تواند کسی را بسازد. اگر می‌ساخت تمام آن‌هایی که در کربلا هستند از اولیاء خدا بودند. ما خودمان را می‌کشیم که برویم و ولی خدا بشویم؛ آن‌ها آنجا هستند. کربلا از این جهت که کربلا است کسی را نمی‌سازد. اگر شما یک آمادگی در خودتان ایجاد کنید بهترین ظرفیت در کربلا هست. حر را حر می‌کند؛ ولی برای کسی که آمادگی داشته باشد.
آیا فقط اهل ایمان را نمی‌شود شماتت کرد یا اینکه هر کسی را نمی‌شود شماتت کرد؟ هیچ کس را نمی‌شود شماتت کرد. شماتت یعنی زخم زبان زدن. این را نسبت به هیچ کس اجازه نداده‌اند که انجام دهیم. قَالَ أَمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیٌّ عَلَیهِ السَّلَامُ: إِيَّاكَ أَنْ تَكُونَ عَلَى النَّاسِ طَاعِناً وَ لِنَفْسِكَ مُدَاهِناً فَيَعْظُمَ عَلَيْكَ الْحَوْبَةُ وَ تَحْرُمَ الْمَثُوبَةَ یعنی: مبادا به مردم طعنه بزنی. نفرمود به مؤمنین؛ بلکه فرمود مردم. مبادا به مردم طعنه بزنی و خودت را ستایش کنی و بالا ببری. او اهل ایمان نیست؛ ولی انسان که هست. کسی که به یک انسانی طعنه بزند نتیجه‌اش این است که دچار لغزش‌های زیادی در زندگی خواهد شد و از ثواب و پاداش محروم می‌شود. اهل کتاب است؟ باشد. اهل کتاب به هر صورت انسان که هستند. از باب نوع‌دوستی است. از دین شما خارج است؟ خارج باشد. ملاک اخلاق ما فقط به این نیست که باید با مسلمان‌ها خوب رفتار کرد. ما باید با انسان‌ها خوب رفتار کنیم.
بنابراین اظهار شادی از مصیبت دیگران کار خوبی نیست. داستان ایوب پیغمبر را فردا خواهم گفت. وقتی حال او خوب شد به او گفتند: فرزندانت و کشاورزی و دامداری را از دست دادی و تبعیدت کردند. کدام یک از این‌ها بدتر بود؟ گفت: هیچکدام. اینکه مردم شماتت کردند بدتر بود. چیزی است که دل پیامبر خدا را سوزانده است. مردم ایستادند و زخم زبان زدند و گفتند: چه کرده است که به این روز افتاده است. گفت: این از همه بدتر بود.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ وَ عَلَى الْأَرْوَاحِ الَّتِي حَلَّتْ بِفِنَائِكَ عَلَيْكَ مِنِّي سَلَامُ اللهِ أَبَداً مَا بَقِيتُ وَ بَقِيَ اللَّيْلُ وَ النَّهَارُ وَ لَا جَعَلَهُ اللهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّي لِزِيَارَتِكُم السَّلَامُ عَلَى الْحُسَيْنِ وَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ عَلَى أَولَادِ الحُسَینِ وَ عَلَى أَصْحَابِ الْحُسَيْنِ يَا وَجِيهاً عِنْدَ اللهِ اشْفَعْ لَنَا عِنْدَ اللهِ».