«بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ»
«اَلحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمینَ وَ الصَّلاةُ وَ السَّلامُ عَلی خَیرِ خَلقِه مُحَمَّدٍ وَ عَلی عِترَتِهِ الطّاهِرینَ وَ اللَّعنُ الدائِمُ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعینَ مِنَ الآنَ إلی لِقاءِ یَومِ الدّینِ آمّینَ یا رَبَّ العالَمینَ»
مطلبی هست که در بین مردم بسیار طرفدار دارد؛ ولی آشنایی چندانی به حقیقت آن وجود ندارد و آن مطلب، مسأله ذکر است. مردم عموماً دائم التسبیح هستند و یک اورادی را ترنم می‌کنند؛ ولی اینکه آیا این اوراد ذکر هست یا نه، باید به حقیقتش برگردیم.
به حسب سوره مبارکه احزاب آیه 41 ذکر، یک امر واجب است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثيراً» یعنی: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! زیاد به یاد خدا باشید. اولاً فعل امر آمده است که دلالت بر وجود دارد. ثانیاً کثیر در ادبیات قرآن به معنای بیشترِ اوقات نیست؛ بلکه به معنای همه اوقات است. زیرا قرآن کریم می‌فرماید: «وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرينٌ» یعنی: اگر کسی از یاد خدا غفلت کرد، ما شیطان را مصاحب او قرار می‌دهیم. مصاحبت با شیطان حتی برای یک لحظه هم خوب نیست. اگر کسی ذکر خدا را نداشت قطعاً شیطان با او هم‌نشین است. برای اینکه هم‌نشین شیطان نباشیم باید همیشه ذکر خدا را داشته باشیم.
ذکر، تنها راهی است که به سبب آن، خدا به ما توجه می‌کند. خداوند به سبب نماز و روزه به ما توجهی نمی‌کند مخصوصاً با این اعمال عبادی‌ای که ما انجام می‌دهیم؛ اما در سوره مبارکه بقره آیه 152 می-فرماید: «فَاذْكُرُوني‏ أَذْكُرْكُمْ» یعنی: یاد من باشید تا به شما توجه کنم. هر کاری با خدا کردید او با شما همان کار را می‌کند. اگر او را یاری کردید او هم شما را یاری می‌کند. «إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ». «أَوْفُوا بِعَهْدي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ» یعنی: به عهد من وفا کنید تا به عهد با شما وفا کنم.
حقیقت ذکر چیست؟ وقتی به روایات مراجعه می‌کنیم می‌بینیم که می‌گویند حقیقت ذکر بسیار سخت است. بنابراین نمی‌تواند یک چیزی باشد که به این آسانی با تسبیح شمرده شود و با زبان گفته شود. از وجود نازنین حضرت ختمی‌مرتبت نقل است که در توصیه‌ای به امیر المؤمنین فرموده‌اند: «يَا عَلِيُّ! ثَلَاثٌ لَا تُطِيقُهَا هَذِهِ الْأُمَّةُ» یعنی: سه مطلب است که امت من طاقتش را ندارد:
1. «الْمُوَاسَاةُ لِلْأَخِ فِي مَالِهِ» یعنی: مواسات با برادران ایمانی در اموال. از وجود نازنین موسی ابن جعفر سؤال کردند مواسات چیست؟ فرمود: این است که یک درهم برای تو باشد و یک درهم برای برادر ایمانیت و یک لباس برای تو باشد و یک لباس برادر ایمانیت باشد. تکلیف اغنیاء نسبت به برادران ایمانی سخت است.
2. «وَ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِهِ» یعنی: با مردم به انصاف رفتار کنیم. تحریم و شرایط بد اقتصادی هست؛ ولی ما نباید تغییر کنیم و باید با یکدیگر به انصاف رفتار کنیم.
3. «وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ» یعنی: یاد خدا در همه احوالات موجود باشد.
حضرت رسول اکرم در حدیثی حقیقت ذکر را بیان می‌کنند: «مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَكَرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِيَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ وَ مَنْ عَصَى اللَّهَ فَقَدْ نَسِيَ اللَّهَ وَ إِنْ كَثُرَتْ صَلَاتُهُ وَ صِيَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ لِلْقُرْآنِ» یعنی: کسی که خدا را اطاعت کند، به یاد خدا است اگرچه نماز و روزه و تلاوت قرآنش کم باشد و کسی که خدا را نافرمانی کند یاد خدا را از دست داده است اگرچه نمازش زیاد باشد و زیاد روزه بگیرد و زیاد قرآن بخواند. بنابراین کسی که می‌خواهد ذکر خدا را داشته باشد باید اهل تکلیف باشد. مشکل جامعه ما این است که اهل تکلیف نیست و اصلاً تکلیفمان را نمی‌دانیم. الان شما به عنوان یکی از متدینین باید بدانید که تکلیفتان در جامعه و در خانه و در کاسبی چیست. تکلیف یعنی آن چیزی که خدا از شما می‌خواهد. یک زن در محوریت دین مبین اسلام باید تکلیفش را بداند. مهم‌ترین بخش زندگی ما تشخیص تکلیف است که اگر کسی تشخیص تکلیف داشت و تکلیفش را انجام داد، ذکر الله دارد.
امام باقر علیه السلام فرموده‌اند: «ثَلَاثٌ مِنْ أَشَدِّ مَا عَمِلَ الْعِبَادُ إِنْصَافُ الْمُؤْمِنِ مِنْ نَفْسِهِ وَ مُوَاسَاةُ الْمَرْءِ أَخَاهُ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ» یعنی: از سخت‌ترین کارهایی که بندگان باید انجام دهند، انصاف با مردم و مواسات مالی است و اینکه دائماً در ذکر خدا باشد. راوی می‌گوید: به حضرت عرض کردم: «أَصْلَحَكَ اللَّهُ وَ مَا وَجْهُ ذِكْرِ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ؟» یعنی: این ذکر الله چیست که باید در همه حالات آن را داشته باشیم؟ حضرت فرمود: «يَذْكُرُ اللَّهَ عِنْدَ الْمَعْصِيَةِ يَهُمُّ بِهَا فَيَحُولُ ذِكْرُ اللَّهِ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ تِلْكَ الْمَعْصِيَةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ: إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ» یعنی: در جایی که شخص اهتمام دارد تا یک گناهی را انجام دهد یاد خدا بیفتد تا باعث شود آن گناه را ترک کند و این، همان فرمایش خدا است که فرموده: کسانی که تقوا پیشه کردند زمانی که گروهی از شیاطین، بخواهند آن‌ها را تحریک کنند، یاد خدا می‌افتند.
امام صادق علیه السلام فرموده است: «مِنْ أَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ ذِكْرُ اللَّهِ كَثِيراً» یعنی: از سخت‌ترین کارهایی که خداوند بر مخلوقاتش واجب کرده، ذکر همیشگی خداوند است. بعد امام بیان می‌کنند: «لَا أَعْنِي سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ إِنْ كَانَ مِنْهُ» یعنی: مراد من از ذکر الله این نیست که سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ را بگویید؛ اگرچه این هم می‌تواند ذکر الله باشد. یعنی اگر همین ترنم زبانی باعث شود از گناه دور شوید، ذکر الله است. حفظ قرآن و نماز اول وقت و نماز شب با همه فضیلتی که دارند ذکر الله نیست مگر اینکه موجب شود انسان از گناه دور شود. سپس حضرت می-فرماید: «وَ لَكِنْ ذِكْرَ اللَّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ وَ حَرَّمَ فَإِنْ كَانَ طَاعَةً عَمِلَ بِهَا وَ إِنْ كَانَ مَعْصِيَةً تَرَكَهَا» یعنی: یاد خدا در مواقعِ حلال و حرام است. اگر یک فرمانی باشد و تو به آن عمل می‌کنی، ذکر الله است . و اگر یک کار حرام در بین باشد و تو آن را ترک کنی، همین می‌شود یاد خدا.
پس ترک معصیت و اطاعت، یاد خدا است و این‌ها است که سخت است، آن هم ترک گناهی که به خاطر خدا باشد، نه به خاطر ترس از مردم. گاهی اوقات علت ترک گناه، فراهم نبودن سبب آن است. گاهی هم سبب ترک گناه، ترس از مردم است. من یک وجهه‌ای بین مردم دارم و اگر مردم ببینند من گناه می‌کنم میانه‌شان با من به هم می‌خورد. اما یک موقع هم هست که من به خاطر خدا گناه نمی‌کنم. این مورد آخر است که ذکر الله است.
عبد الأعلی ابن أعین می‌گوید: «كَتَبَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا يَسْأَلُونَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَشْيَاءَ وَ أَمَرُونِي أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ حَقِّ الْمُسْلِمِ عَلَى أَخِيهِ. فَسَأَلْتُهُ فَلَمْ يُجِبْنِي. فَلَمَّا جِئْتُ لِأُوَدِّعَهُ فَقُلْتُ: سَأَلْتُكَ فَلَمْ تُجِبْنِي. فَقَالَ: إِنِّي أَخَافُ أَنْ تَكْفُرُوا» یعنی: یک عده‌ای از برادران مسلمانم برای من نامه نوشتند و گفتند چند سؤال را از امام صادق بپرسم. یکی از سؤال‌ها این بود که حق مسلمان بر مسلمان چیست. من این سؤال را از امام پرسیدم؛ اما امام جواب ندادند. محضر امام رفتم و عرض کردم: من سؤالی را خدمت شما دادم. چرا جواب من را ندادید؟ حضرت فرمودند: می‌ترسم کافر شوید. سپس حضرت فرمود: «إِنَّ مِنْ أَشَدِّ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ ثَلَاثاً إِنْصَافَ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ حَتَّى لَا يَرْضَى لِأَخِيهِ مِنْ نَفْسِهِ إِلَّا بِمَا يَرْضَى لِنَفْسِهِ مِنْهُ وَ مُوَاسَاةَ الْأَخِ فِي الْمَالِ وَ ذِكْرَ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ لَيْسَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَكِنْ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ فَيَدَعُهُ» یعنی: شدیدترین چیزی که خداوند بر برادران ایمانی واجب کرده است، سه مطلب است. یکی رفتار با انصاف است و ملاک انصاف این است که برای برادران ایمانی از ناحیه خودت راضی نشوی مگر به آن چیزی که از ناحیه آن‌ها برای خودت راضی می‌شوی. دیگر مواسات در مال داشته است. سوم به یاد خدا بودن در همه احوالات است و مرادم آن ذکر زبانی نیست. بلکه هر آنجایی که خدا چیزی را حرام کرده است، یاد خدا باعث شود که آن عمل ترک شود.
در سوره مبارکه شعراء آیات 224 تا 227 می‌فرماید: «وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ 224» یعنی: شعرا کسانی هستند که در لبه پرتگاه جهنم هستند. «أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ في‏ كُلِّ وادٍ يَهيمُونَ 225» یعنی: این‌ها در هر وادی‌ای سرگردان هستند. «وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ ما لا يَفْعَلُونَ 226» یعنی: حرف‌هایی می‌زنند که انجام نمی‌دهند.«(إِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَكَرُوا اللَّهَ كَثيراً 227» یعنی: مگر کسانی که ایمان آورده‌اند و عمل صالح انجام می-دهند و همواره یاد خدا هستند. از سوی دیگر در سوره مبارکه نساء آیه 142 منافقین را اینطور معرفی می-کند: «وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى‏ يُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلاَّ قَليلاً» یعنی: منافقین کسانی هستند که وقتی به نماز می‌روند با بی رغبتی است. اهل ریا هستند. اهل یاد خدا هم نیستند مگر اندکی. پس مؤمن کسی است که ذکر خدا را داشته باشد و منافق کسی است که یاد خدا را کم دارد.
قاعده کلی ذکر الله، این است که شما در هنگام مواجهه با حرام توقف کنید و آن نیز از ترس خدا باشد، نه از ترس مردم. بعضی از مصادیق را در روایات مطرح می‌کنند: «إِنَّ رَسُولَ اللهِ سُئِلَ: أَیُّ العِبَادِ أَفضَلُ دَرَجَةً عِندَ اللهِ یَومَ القِیَامَةِ؟» یعنی: از پیامبر سؤال شد چه کسانی در روز قیامت، از همه بالاتر هستند؟ حضرت فرمود: «اَلذَّاکِرینَ اللهِ کَثیراً وَ الذَّاکِرَاتِ» یعنی: کسانی که اهل یاد خدا هستند چه مرد باشند و چه زن. ثمره دیگر ذکر این است که فرموده‌اند: «مَن أَکثَرَ ذِکرَ اللهِ فَقَد بَرِئَ مِنَ النِّفَاقِ» یعنی: کسی که همواره به یاد خدا باشد از نفاق دور است. در حدیث دیگر فرموده‌اند: «مَن لَم یُکثِر ذِکرَ اللهِ فَقَد بَرِئَ مِنَ الإِیمَانِ» یعنی: کسی که همواره به یاد خدا نیست از ایمان به دور است.
«قَالَ رَسُولُ اللهِ: مَن إِستَیقَظَ مِنَ النَّومِ فِی اللَّیلِ وَ أَیقَظَ إِمرَأَتَهُ فَصَلَّیَا رَکعَتَینِ جَمیعاً کُتِبَا مِنَ الذَّاکِرینَ اللهِ کَثیراً وَ الذَّاکِرَاتِ» یعنی: هر کسی که شب از خواب بیدار شود و همسرش را نیز از خواب بیدار کند و دو رکعت نماز بخوانند، این‌ها را جزء افرادی که بسیار به یاد خدا هستند می‌نویسند. پس عمل عبادیت را در خانه از همسر و فرزندانت مخفی نکن. در حدیث دیگری گفته است که اگر کسی چنین کاری را کرد، مشمول رحمت واسعه حضرت حق است. چون آدمی که این کار را می‌کند نشان می‌دهد که اهل بخل نیست و دیگری را هم در رحمت خدا وارد می‌کند.
از امیر المؤمنین علی علیه السلام است: «مَنْ ذَكَرَ اللَّهَ فِي السِّرِّ فَقَدْ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً» یعنی: کسی که در خلوت به یاد خدا بود و گناه را ترک کرد همیشه به یاد خدا است.
«تَسبیحُ فَاطِمَةِ الزَّهرَاءِ مِنَ الذِّکرِ الکَثیرِ الّذِی قَالَ اللهُ: اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثيراً» یعنی: تسبیح حضرت صدیقه طاهره که در پنج وعده باید گفته شود جزء ذکر کثیر است. در حدیث دیگری فرموده‌اند: «مَنْ بَاتَ عَلَى تَسْبِيحِ فَاطِمَةَ كَانَ مِنَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَ الذَّاكِراتِ» یعنی: کسی که تسبیح حضرت زهرا را بگوید و بخوابد از طایفه کسانی است که همیشه به یاد خدا هستند.
«قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللهِ عَن قَولِ اللهِ تَعَالَی اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثيراً: مَا الذِّکرُ الکَثیرُ؟» یعنی: راوی می‌گوید به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: اینکه خدا می‌فرماید همیشه به یاد خدا باشید، ذکر همیشگی چیست؟ حضرت فرمود: «أَن یُسِبِّحَ فِی دِبرِ المَکتُوبَةِ ثَلَاثِینَ مَرةً» یعنی: بعد از هر نماز واجب سی بار سبحان الله گفته شود.